پترولوژی و ژئوکرونولوژی توده گرانیتی شاهکوه (جنوب بیرجند) با نگرش ویژه به کانه زایی قلع

با تولید گرانیتی شاهکوه (جنوب بیرجند) به صورت یک نوار دراز با طول حدود 45 کیلومتر و عرض 10-12 کیلومتر با روند شمال غرب-جنوب شرق در حاشیه شرقی بلوک لوت در شرق ایران قرار دارد. این توده نفوذی رسوبات ماسه سنگی-شیلی سازند شمشک و سنگهای پلیتی کمپلکس دگرگونی ده سلم را قطع نموده و بوسیله یک کنگلومرای قاعده ای پیش رونده در زیر آهکهای اربیتولین دار کرتاسه قرار می گیرد. پترولوژی و ژئوکرونولوژی این توده گرانیتی با نگرشی ویژه به کانه زایی قلع موضوع این پژوهش است. در این پژوهش از نتایج حاصل از مطالعه بیش از 250 مقطع نازک و نازک-صیقلی، تجزیه های عناصر اصلی و برخی از عناصر کمیاب در بیش از 220 نقطه از انواع کانیها بوسیله الکترو میکروپروب، تجزیه شیمیایی عناصر اصلی و کمیاب (شامل عناصر نادر خاکی) 54 نمونه سنگ کل به روش ‏‎icp-ms‎‏ و ‏‎icp-aes‎‏، تجزیه ایزوتوپی ‏‎nd,sr‎‏ در چهار نمونه سنگ کل و سن یابی واحدهای آذرین منطقه مورد مطالعه به روش ‏‎k-ar‎‏ (19 نمونه) و ‏‎ar-ar‎‏ (4 نمونه)، مورد استفاده قرار گرفته است. بخش اصلی این توده گرانیتی از دو واحد مونزوگرانیتی و سیینوگرانیتی تشکیل شده است. گرانیتهای گرایزنی شده به طور محدود در شرق توده رخنمون داشته و میکروگرانیتها که به طور پراکنده رخنمون دارند به دو گروه میکروگرانیتهای لوکوکرات و بیوتیت-میکروگرانیتها قابل تقسیم می باشند؛ نوع اخیر به عنوان آنکلاوهای بزرگ آذرین در توده گرانیتی شاهکوه تفسیر می شوند. دایکهای آپلیتی، داسیتی (میکروگرانیتی)، آندزیتی و رگه های کوارتز-تورمالین به طور محلی گرانیت شاهکوه را قطع نموده اند. سنهای رادیومتری واحدهای مختلف این توده گرانیتی، به جز دایکهای آندزیتی و سیل تراکی آندزیتی با میانگین 5/39 میلیون سال، در طیف کوتاهی از 2/158 (برای رگه های کوارتز-تورمالین) تا 6/172 میلیون سال (برای بیوتیت-میکروگرانیتها) قرار می گیرند. ماگمای سازند توده گرانیتی شاهکوه از نوع ‏‎i‎‏ بوده و از ذوب بخشی سنگهای قاعده پوسته قاره ای که در اثر هضم سنگهای دگرگونی و رسوبی پوسته فوقانی میزبان خود در هنگام جایگزینی آلودگی حاصل نموده اند، تشکیل شده است. کانه زایی قلع به صورت ذرات کاسیتریت، هیدرواستانیت و هیدروکسیدهای آهن قلع دار در رگه های کوارتز-تورمالین و به مقدار کمتر در ماسه سنگهای برشی شده سازند شمشک در دو محدوده مجزا واقع در شمال و شمال غرب منطقه مورد مطالعه تمرکز دارند. گرانیت شاهکوه از نوع گرانیتهای عقیم بوده و به نظر می رسد که قلع موجود در این رگه ها از سنگهای رسوبی میزبان منشا گرفته است. نتایج حاصل از آنالیز قلع در بیش از 185 نمونه از منطقه مورد مطالعه نشان می دهند که عیار قلع در بیش از 93 درصد از این نمونه ها کمتر از 1/0 درصد و در 7 درصد باقی مانده بین 1/0 تا 2/0 درصد بوده و بنابراین تصور وجود کانسگ قلع در منطقه منطقی نمی باشد.